Ο Ιωάννης Σ. Βιζιριανάκης, Ph.D.,  είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Μοριακής Φαρμακολογίας & Φαρμακογονιδιωματικής

Εργαστήριο Φαρμακολογίας, Τμήμα Φαρμακευτικής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 54124 Θεσσαλονίκη (email: <ivizir@pharm.auth.gr>)

Εισαγωγή

Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι οι πρόσφατες εξελίξεις των γονιδιακών τεχνολογιών τόσο στο χώρο της ανάπτυξης νέων φαρμάκων όσο και της φαρμακευτικής αγωγής έχουν διαμορφώσει νέα δεδομένα για την παροχή ιατρικών υπηρεσιών σε διεθνές επίπεδο. Συγκεκριμένα, οδηγούν στην εισαγωγή καινοτόμων φαρμακομορίων στη θεραπευτική και στην αξιοποίηση γενετικών πληροφοριών που βελτιώνουν τόσο το επίπεδο πρόγνωσης και διάγνωσης ασθενειών, όσο όμως και την αποτελεσματικότητα και ασφάλεια των φαρμάκων στην κλινική πράξη.  Ιδιαίτερα μάλιστα, όταν αυτό το γεγονός αφορά την εξατομίκευση ιατρικών πρακτικών με στόχο τη μέγιστη ακρίβειας της θεραπευτικής και της παρεχόμενης περίθαλψης του συνόλου του πληθυσμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Με βάση λοιπόν αυτό το γεγονός απαιτούνται προσαρμογές στο σύστημα περίθαλψης που αφορούν τη δομή, οργάνωση και παροχή ιατρικών υπηρεσιών, την εκπαίδευση των επιστημόνων υγείας, το χώρο της φαρμακοεπαγρύπνησης,  [καταγραφή, ανάλυση, αξιοποίηση δεδομένων που αφορούν τις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων (ADRs) μετά την κυκλοφορία τους], αλλά και την ίδια την ενημέρωση των ασθενών. Η συγκεκριμένη κατεύθυνση αναμένεται να οδηγήσει σε βελτίωση της λειτουργίας του υγειονομικού συστήματος και της φαρμακευτικής αγωγής στη σύγχρονη εποχή.

Πρώτιστο ρόλο στην αναβάθμιση και προσαρμογή του συστήματος υγειονομικής και φαρμακευτικής περίθαλψης θα πρέπει να διαδραματίσουν οι ιατρικές και φαρμακευτικές σχολές καθώς και οι αντίστοιχοι επιστήμονες σε βασική, και κλινική έρευνα. Παράλληλα, η ενεργοποίηση των επιστημονικών ενώσεων και των συνδικαλιστικών φορέων των υγειονομικών αποτελεί ένα ισχυρό κρίκο στην αλυσίδα δημιουργίας του κατάλληλου περιβάλλοντος εφαρμογής, παρακολούθησης και ελέγχου των παρεχόμενων ιατρικών και φαρμακευτικών υπηρεσιών σε κάθε περίπτωση. Το τελευταίο, αναμφισβήτητα, θα πρέπει να συνδυάζεται με την ισχυρή βούληση κρατικών και ιδιωτικών φορέων παροχής υπηρεσιών υγειονομικής περίθαλψης να διαμορφώσουν τις συνθήκες και υποδομές για τη λειτουργία των αντίστοιχων ιατρικών και φαρμακευτικών μονάδων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, θα πρέπει να εστιάζονται και τα αντίστοιχα προγράμματα φαρμακευτικής και ιατρικής εκπαίδευσης. Στη συνέχεια αναφέρονται περιληπτικά ορισμένες επιστημονικές προσεγγίσεις για επιμέρους σχετικά θέματα. Η παράθεση επιλεγμένων βιβλιογραφιών που σχετίζονται με τη συγκεκριμένη ανάλυση θεωρήθηκε απαραίτητη για την επιστημονική τεκμηρίωση και κατ’ επέκταση ενσωματώθηκαν στο τέλος του κειμένου. Παράλληλα, μια συνειδητή επανάληψη ορισμένων εννοιών επιλέχθηκε ως στοιχείο της ανεξάρτητης παρουσίασης των σχετικών ενοτήτων που ακολουθούν. (Άλλωστε, μια ολοκληρωμένη παρουσίαση-ανάλυση του όλου θέματος μπορεί να αναζητηθεί σε πρόσφατο εκδοθέν βιβλίο, όπου εστιάζονται-καλύπτονται με διεπιστημονικό εστιασμένο-επιλεγμένο τρόπο, τόσο εκπαιδευτικές όσο και ερευνητικές ανάγκες, για τον καινοτόμο χώρο της εξατομικευμένης ιατρικής. Βλέπε βιβλιογραφία 1).

 Εκπαιδευτικά συστήματα, φαρμακογονιδιωματική και εξατομικευμένη ιατρική

Η φαρμακευτική εκπαίδευση έχει ως σημείο αναφοράς και κεντρικό συστατικό της το φάρμακο από τα αρχικά στάδια της ανακάλυψης και ανάπτυξης μέχρι και τη χρησιμοποίηση στην κλινική πράξη. Η προσπάθεια συνεπώς της αναθεώρησης, του προσανατολισμού, ή και ακόμη της προσαρμογής της φαρμακευτικής εκπαίδευσης βασίζεται και κατευθύνεται από τις εξελίξεις που καταγράφονται στον επιστημονικό χώρο της ανάπτυξης νέων φαρμάκων, αλλά και της φαρμακευτικής αγωγής στην κλινική πράξη. Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια οι εντυπωσιακές εξελίξεις των γονιδιωματικών τεχνολογιών εμπλούτισαν τους παραδοσιακούς επιστημονικούς κλάδους της φαρμακευτικής με νέες γνώσεις στον τρόπο σχεδιασμού και ανάπτυξης νέων φαρμάκων, ενώ παράλληλα ανέδειξαν νέες επιστημονικές κατευθύνσεις στη φαρμακευτική έρευνα, όπως η φαρμακογονιδιωματική, και η φαρμακευτική βιοτεχνολογία.

Η φαρμακευτική βιοτεχνολογία, για παράδειγμα, έχει προσφέρει τα τελευταία χρόνια νέα δεδομένα σε όλους σχεδόν τους τομείς του φαρμάκου, (σχεδίαση, ανάπτυξη, μορφοποίηση, ανάλυση, χορήγηση), με συνέπεια την εκμετάλλευσή τους για πιο πρωτοποριακά, εξειδικευμένα, αποτελεσματικότερα και ασφαλέστερα φάρμακα. Ιστορικά, τα βιοφάρμακα πρωτεϊνικής φύσης κατέχουν την πρώτη θέση σ' αυτόν τον κατάλογο, ενώ η εξέλιξη που επιτελείται στο επίπεδο της γονιδιακής θεραπείας, της χρήσης των "μικροπλακών DNA" (DNA chips) για τον έλεγχο της γονιδιακής έκφρασης στους διάφορους οργανισμούς, της ανάπτυξης και εφαρμογής πρωτοκόλλων κυτταρικών θεραπειών, καθώς επίσης και της χρησιμοποίησης καινοτόμων θεραπευτικών στοχευμένης φαρμακολογικής δράσης συμπεριλαμβανομένων των ολιγονουκλεοτιδίων και των ριβοζυμών (μικρά μόρια RNA με καταλυτικές ιδιότητες) για θεραπευτικούς σκοπούς,  ανοίγει νέους ορίζοντες στο φαρμακευτικό και ιατρικό χώρο.

Επιπρόσθετα, οι βασικές αρχές που διέπουν σήμερα την επιλογή φαρμάκων στη σύγχρονη θεραπευτική στηρίζονται στις υπάρχουσες γνώσεις της μοριακής φαρμακολογίας και παθοφυσιολογίας για τη δράση των φαρμάκων στον οργανισμό, ενώ, με την ανάπτυξη της φαρμακογονιδιωματικής, δίνεται η δυνατότητα ανάλυσης του φαινομένου της διαφορετικής φαρμακολογικής απόκρισης μεταξύ των ασθενών, της εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών (ADRs) και αλληλεπιδράσεων των φαρμάκων, καθώς επίσης και της συσχέτισης του γενετικού πολυμορφισμού συγκεκριμένων γονιδίων με τη δράση των φαρμάκων στον οργανισμό. Ένα πρόσθετο στοιχείο αφορά τις  σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις στη μορφοποίηση των φαρμάκων σε νέες φαρμακοτεχνικές μορφές ελεγχόμενης αποδέσμευσης, μεταφοράς και κατευθυνόμενης χορήγησης που συνεισφέρουν σημαντικά στην αποτελεσματικότητα και στην ασφάλεια των φαρμάκων στον οργανισμό.

Αν ληφθούν επίσης υπόψη οι νέες δυνατότητες που παρέχονται από τους τομείς της συνδυαστικής και υπολογιστικής χημείας, της ανάπτυξης των καινοτόμων ελέγχων υψηλής απόδοσης (high-throughputscreening), καθώς επίσης και των νέων μεθόδων μοριακής διάγνωσης (π.χ. γενετικής, απεικονιστικής)και ανάπτυξης βιοδεικτών, τότε μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτό το διαφαινόμενο πλαίσιο της φαρμακευτικής-ιατρικής εκπαίδευσης και έρευνας στον 21^ο αιώνα. Σε τελευταία ανάλυση, οι εξελίξεις αυτές σηματοδοτούν τη νέα εποχή και στο χώρο της φαρμακολογίας και της θεραπευτικής γενικότερα, δίνοντας μια νέα διάσταση στη φαρμακευτική αγωγή με τη δυνατότητα εξατομίκευσης σε ευρεία κλίμακα των δοσολογικών σχημάτων στην κλινική πράξη. Η κατεύθυνση-εξέλιξη αυτή στη στιγμιογράφηση φαρμάκων στην καθημερινή ιατρική πρακτική αναφέρεται ως φαρμακοτυπία (pharmacotyping), («κατά το πρότυπο» genotyping/haplotyping), επιστημονικός όρος που το εισήχθη στη διεθνή βιβλιογραφία το 2004 (βλέπε βιβλιογραφία 7).

 Φαρμακογονιδιωματική και φαρμακευτική αγωγή

Οι πρόσφατες εξελίξεις στο χώρο της φαρμακευτικής έρευνας με την ενσωμάτωση των γονιδιωματικών και άλλων τεχνολογιών στην ανάπτυξη νέων φαρμάκων επιδρούν θετικά και στη βελτίωση της φαρμακευτικής αγωγής στην κλινική πράξη. Παράλληλα, αναδεικνύονται νέες επιστημονικές κατευθύνσεις στη φαρμακευτική έρευνα, όπως η φαρμακευτική βιοτεχνολογία, και η φαρμακογονιδιωματική, ενώ παράλληλα οι μοριακές μεθοδολογίες παράλληλα με τη νανοτεχνολογία εμπλουτίζουν τη φαρμακευτική τεχνολογία προς καινοτόμους φορείς κατά την μορφοποίηση φαρμάκων. Η πρώτη κατεύθυνση έχει προσφέρει νέα δεδομένα σ’ όλους σχεδόν τους τομείς του φαρμάκου, (σχεδίαση, ανάπτυξη, μορφοποίηση, ανάλυση, χορήγηση), με συνέπεια την εκμετάλλευσή τους για νέα καινοτόμα φάρμακα. Αντίστοιχα, η φαρμακογονιδιωματική, συνδυάζοντας νέες τεχνολογίες και επιστημονικές γνώσεις, προσφέρει νέες ευκαιρίες τόσο στην ανάλυση του μηχανισμού δράσης των φαρμάκων σε μοριακό επίπεδο, όσο και στη χορήγηση των φαρμάκων στη θεραπευτική. Ουσιαστικά,  συνδέει  τη  φαρμακολογία  με τους νέους τομείς της γονιδιωματικής, της βιοπληροφορικής, και της πρωτεϊνωματικής. Ο τελικός στόχος αυτής της προσέγγισης είναι η εξατομίκευση των δοσολογικών σχημάτων μέσα από τη διευκρίνηση και την κατανόηση των μοριακών μηχανισμών που οδηγούν σε διαφορικό φαρμακολογικό αποτέλεσμα και την εμφάνιση των ανεπιθύμητων ενεργειών στην κλινική πράξη.

Για να υπάρξει όμως η πλήρης ενσωμάτωση και η εκμετάλλευση των γενετικών γνώσεων που αφορούν τα φάρμακα στη θεραπευτική, θα πρέπει πρώτα να καθιερωθούν κατάλληλες συνθήκες λειτουργίας στο υγειονομικό σύστημα, να διευκρινιστούν νομικά και ηθικά ζητήματα, να εκπαιδευτεί κατάλληλα το ιατρικό, φαρμακευτικό και νοσηλευτικό προσωπικό, και τέλος, να ενημερωθεί η κοινή γνώμη για τις επιπτώσεις των γενετικών ελέγχων στη φαρμακευτική αγωγή και στην ιατρική πρακτική. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, οι εξελίξεις αυτές καθορίζουν, ως ένα βαθμό, και το ρόλο του φαρμακοποιού στο νέο περιβάλλον της φαρμακευτικής αγωγής που διαμορφώνεται για τα χρόνια που έρχονται.

 Φαρμακογονιδιωματική και ασφάλεια φαρμάκων

Η φαρμακογονιδιωματική συνδυάζοντας νέες τεχνολογίες και επιστημονικές γνώσεις προσφέρει νέες δυνατότητες ανάλυσης του μηχανισμού δράσης των φαρμάκων σε μοριακό επίπεδο. Στοχεύει έτσι στην ασφαλέστερη χορήγηση των φαρμάκων για την επίτευξη του μέγιστου φαρμακολογικού αποτελέσματος και ασφάλειας. Με αυτόν τον τρόπο αναμένεται να ελαχιστοποιηθεί και η πιθανότητα εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών (ADRs) λόγω φαρμακευτικής αλληλεπίδρασης, αφού η εμφάνιση των ADRs αποτελεί ένα αρνητικό παράγοντα για την επίτευξη του βέλτιστου θεραπευτικού αποτελέσματος. Το τελευταίο, είναι ιδιαίτερα σημαντικό στις μέρες μας όπου η συγχορήγηση αρκετών φαρμάκων είναι η καθιερωμένη ιατρική πρακτική στη στιγμιογράφηση φαρμάκων με αποτέλεσμα την αυξημένη πιθανότητα ανάπτυξης ADRs εξαιτίας των φαρμακευτικών αλληλεπιδράσεων. 

Πράγματι, η ανάλυση των δεδομένων φαρμακοεπαγρύπνησης δείχνει ότι αρκετές ADRs αφορούν αλληλεπιδράσεις μεταξύ φαρμάκων, ενώ τα τελευταία χρόνια και οι αλληλεπιδράσεις φαρμάκων-τροφίμων ή φαρμάκων-φυτοθεραπευτικών αποκτούν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η φαρμακογονιδιωματική προσέγγιση έχει σημαντικά επηρεάσει τον τομέα της ανάπτυξης νέων φαρμάκων, ενώ και η εφαρμογή των μοριακών διαγνωστικών επιτρέπει την εξατομίκευση της παρεχόμενης περίθαλψης που αναμφισβήτητα οδηγεί και στη βελτίωση της φαρμακευτικής αγωγής. Βασικό συστατικό όμως επίτευξης αυτού του στόχου αποτελεί η δημιουργία της κατάλληλης υποδομής και η εκπαίδευση του ανθρώπινου δυναμικού μέσα από την αναβάθμιση και την ανάπτυξη νέας εκπαιδευτικής μεθοδολογίας στην οργάνωση των προγραμμάτων σπουδών. Με αυτόν τον τρόπο η κλινική αξιολόγηση και η αξιοποίηση των φαρμακογονιδιωματικών πληροφοριών μπορεί να επιτευχθεί και να οδηγήσει σε βελτιωμένα πρωτόκολλα φαρμακευτικής αγωγής, στοιχείο σημαντικό για το σύστημα περίθαλψης και την ποιότητα ζωής των ασθενών γενικότερα.

Η πρόσφατη έγκριση από τον Αμερικανικό Οργανισμό Φαρμάκων και Τροφίμων (FDA), αλλά και από αντίστοιχο Ευρωπαϊκό (ΕΜΑ), των πρώτων φαρμακογονιδιωματικών τεστ καθώς και η δημοσιοποίηση της οδηγίας για τη βιομηχανία σχετικά με την κατάθεση των φαρμακογονιδιωματικών δεδομένων για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων, δείχνουν εύγλωττα αυτήν τη νέα στροφή που έχει ήδη υπάρξει στη φαρμακευτική έρευνα και περίθαλψη. Οι εξελίξεις αυτές σηματοδοτούν μια νέα εποχή στο χώρο της φαρμακολογίας και της θεραπευτικής, δίνοντας μια νέα διάσταση στη φαρμακευτική αγωγή με την εξατομίκευση των δοσολογικών σχημάτων στην κλινική πράξη. Αυτό το γεγονός συνακόλουθα, επηρεάζει τόσο τον τομέα φαρμακοεπαγρύπνησης (καταγραφή, ανάλυση, αξιοποίηση των ADRs μετά την έγκριση κυκλοφορίας των φαρμάκων) και την δομή-οργάνωση των συστημάτων περίθαλψης, όσο και την εκπαίδευση των υγειονομικών σ’ αυτές τις σύγχρονες τάσεις.

 Προοπτικές της εξατομικευμένης ιατρικής και τομείς παρέμβασης στο σύστημα περίθαλψης

Ενδεικτικά τομείς στους οποίους θα πρέπει να επικεντρωθούν πρακτικές αλλά και εστιασμένες προσπάθειες για τη διαμόρφωση συνθηκών εξατομικευμένης παροχής ιατρικών υπηρεσιών (Personalized/PrecisionMedicine) στο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης είναι:

1. H ενημέρωση των ασθενών με εύκολο, συνεχή και αξιόπιστο τρόπο για τα επιστημονικά δεδομένα που σχετίζονται με συγκεκριμένες ασθένειες και φαρμακευτική αγωγή, με στόχο τόσο την πρόληψη όσο και τη βελτίωση της ασφάλειας και αποτελεσματικότητας των φαρμάκων. Η χρήση κατάλληλων φυλλαδίων διαθέσιμων σε υγειονομικούς χώρους-φαρμακεία και η δημιουργία ειδικά σχεδιασμένων ιστοσελίδων παροχής κατάλληλα επεξεργασμένων γνώσεων σε διαδικτυακές καταχωρήσεις κρατικών και ιδιωτικών υγειονομικών μονάδων, ιατρικών-φαρμακευτικών σχολών, επιστημονικών ενώσεων, (ιατρικών, φαρμακευτικών, οδοντιατρικών και νοσηλευτικών), αλλά και αντίστοιχων συνδικαλιστικών φορέων, είναι μια καλή πρώτη προσέγγιση.
2. Η προσαρμογή της εκπαίδευσης των υγειονομικών τόσο σε προπτυχιακό όσο και μεταπτυχιακό επίπεδο, αλλά και σε προγράμματα συνεχούς-προγραμματισμένης επαγγελματικής επιμόρφωσης, αναμένεται να διαμορφώσει ένα ισχυρό κίνητρο σωστής εφαρμογής εξατομικευμένων ιατρικών υπηρεσιών στην ιατρική και φαρμακευτική φροντίδα των ασθενών. Η αξιοποίηση διαδικτυακών τόπων και συστημάτων πληροφορικής μπορεί να αποτελέσει ένα προσιτό και εφαρμόσιμο τρόπο υλοποίησης τέτοιων προσπαθειών. Η συγκεκριμένη προσπάθεια οδηγεί σε βελτιωμένη αξιοποίηση των δημιουργούμενων υποδομών του χώρου της υγείας.
3. Η δημιουργία αξιόπιστων βάσεων φαρμακοεπαγρύπνησης με παράλληλη ενεργοποίηση της συμμετοχής των υγειονομικών αλλά και των ασθενών στην καταγραφή ανεπιθύμητων ενεργειών των φαρμάκων (ADRs). Αυτό το γεγονός μπορεί να επιτρέψει την καλύτερη ανάλυση και αξιοποίηση αυτών των πληροφοριών με τελικό αποτέλεσμα την ενίσχυση της ασφάλειας των φαρμάκων από την εφαρμογή των νέων πληροφοριών στην κλινική πράξη. Η κατάλληλη εκπαίδευση των υγειονομικών ήδη από το προπτυχιακό επίπεδο σε δεδομένα φαρμακοεπαγρύπνησης θα βοηθήσει σημαντικά μια τέτοια προσπάθεια. Παράλληλα, η εύκολη δημόσια πρόσβαση αυτών των δεδομένων θα ενισχύσει την αξιοπιστία του συστήματος. Επιπρόσθετα, η ενημέρωση σε θέματα αλληλεπιδράσεων των φαρμάκων με άλλα φάρμακα, τρόφιμα και φυτοθεραπευτικά προϊόντα αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση σε αυτή την κατεύθυνση.
4.  Η διεπιστημονική συνεργασία των υγειονομικών (κυρίως ιατρών και φαρμακοποιών) ακόμη και με εξειδικευμένους επιστήμονες πληροφορικής/βιοστατιστικής κρίνεται επίσης ως ένας σημαντικός παράγοντας εγγύησης της καλύτερης λειτουργίας του υγειονομικού συστήματος με σημαντικές θετικές επιδράσεις στη παροχή ιατρικών και φαρμακευτικών υπηρεσιών.
5. Η δημιουργία ευέλικτων δομών τόσο για την υποβοήθηση εφαρμογής των νέων τεχνολογικών δεδομένων και πληροφοριών ιατρικής και φαρμακευτικής σημασίας, όσο και για τον έλεγχο αποτελεσματικότητας του συστήματος. Η πρωτοβάθμια και νοσοκομειακή περίθαλψη αλλά και η φαρμακευτική αγωγή, παράλληλα με την ανάπτυξη δομών προληπτικής ιατρικής, υγιεινής διαβίωσης  και περιβαλλοντικής συνείδησης θα πρέπει να είναι το ευρύτερο πεδίο δράσης των εμπλεκομένων φορέων.
6. Η ενίσχυση των επιστημονικών προσπαθειών που αφορούν ερευνητικές προσπάθειες αξιοποίησης γενετικών πληροφοριών στην κλινική πράξη και η δημιουργία αντίστοιχων ιδρυμάτων (foundations) προς αυτήν την κατεύθυνση. Η ανάλυση του τεράστιου όγκου πληροφοριών με την ενίσχυση σχετικών ερευνητικών προσπαθειών στο χώρο της βιοπληροφορικής και βιοστατιστικής κρίνεται επίσης ως μια σημαντική παράμετρος. Με αυτόν τον τρόπο θα υπάρξουν οι κατάλληλα εκπαιδευμένοι ερευνητές που θα «ωθήσουν» το σύστημα ασφαλέστερα και αποτελεσματικότερα.
7. Η παρακολούθηση και αξιοποίηση αντίστοιχων δεδομένων στο διεθνή χώρο με την κατάλληλη προσαρμογή αξιόπιστων λύσεων σε παράλληλες εθνικές προσπάθειες αποτελεί, τέλος,  ουσιαστικό παράγοντα που αξίζει να προσεχθεί ιδιαίτερα.Η παραπάνω ανάλυση αποτελεί έναν ενδεικτικό τρόπο προσέγγισης στην προσπάθεια ενίσχυσης ακρίβειας στη διάγνωση/πρόγνωση ασθενειών αλλά και της ασφάλειας και αποτελεσματικότητας των φαρμάκων στην κλινική πράξη.  Άλλωστε, καμία διαδικασία δεν εγγυάται από μόνη της την επιτυχία, πόσο μάλιστα σε αυτόν τον τόσο πολύπλοκο χώρο της υγειονομικής και φαρμακευτικής περίθαλψης, όπου αρκετοί παράγοντες συμβάλλουν στη λειτουργία και αποτελεσματικότητά του. 

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία (Το συγκεκριμένο άρθρο βασίζεται στις παρακάτω δημοσιευμένες εργασίες)

1. Vizirianakis I.S.(Editor). Personalized Medicine: Advances in Nanotechnology, Drug Delivery and Therapy. Pan Stanford Publishing; USA & Singapore; Pages 1560; Illustrations 136 (48 in color). 2014.
2. Vizirianakis IS. (2014). Harnessing pharmacological knowledge for personalized medicine and pharmacotyping: Challenges and lessons learned. World J. Pharmacol., 3(4): 110-119.
3. VizirianakisI.S.and Fatouros D.G. (2012). Personalized Nanomedicine: Paving the Way to the Practical Clinical Utility of Genomics and Nanotechnology Advancements. Adv. Drug Deliv. Rev., 64:1359-1362.
4. Vizirianakis I.S. (2011). Nanomedicine and personalized medicine toward the application of pharmacotyping in clinical practice to improve drug delivery outcomes. Nanomedicine: NBM 7(1):11-7. DOI:10.1016/j.nano.2010.11.002.
5. Vizirianakis I.S. (2007). Clinical translation of genotyping and haplotyping data: implementation of in vivo pharmacology experience leading drug prescription to pharmacotyping. Clin Pharmacokinet. 46: 807-824.
6. Vizirianakis, I.S. (2005). Improving pharmacotherapy outcomes by pharmacogenomics: from expectation to reality? Pharmacogenomics, 6: 701-711.
7. Vizirianakis I.S. (2004). Challenges in current drug delivery from the potential application of pharmacogenomics and personalized medicine in clinical practice. Curr. Drug Deliv., 1: 73-80.
8. Vizirianakis, I.S. (2002). Pharmaceutical education in the wake of genomic technologies in drug development and personalized medicine. Eur. J. Pharm. Sci.,15: 243-250.
9. Βιζιριανάκης, Ι.Σ. (2002). Η φαρμακευτική εκπαίδευση ενώπιον των εξελίξεων στις  γονιδιακές τεχνολογίες για την ανάπτυξη φαρμάκων και εξατομικευμένης παροχής ιατρικών υπηρεσιών. Φαρμακευτική, 15(IV): 127-136.
10. Βιζιριανάκης, Ι.Σ. (2000). Φαρμακευτική βιοτεχνολογία και ανάπτυξη νέων φαρμάκων στη σύγχρονη Φαρμακολογία. Επιθ. Κλιν. Φαρμακολ. Φαρμακοκιν,, 18: 61-72.
11. Βιζιριανάκης, Ι.Σ. (2000). Προσαρμογή της Φαρμακευτικής εκπαίδευσης στις νέες κατευθύνσεις έρευνας και ανάπτυξης νέων θεραπευτικών. Επιθ. Κλιν. Φαρμακολ. Φαρμακοκιν., 18: 101-120.